Varianti Standard
Varianti standard paraqet përkthimin në shqipen e sotme në përputhje me normat gramatikore të standardizuara. Por në përkthim është shfrytëzuar edhe fondi leksikor dialektor dhe tradita përkthimore ekzistuese në Shqipëri, kur është vlerësuar se ajo i përgjigjet më saktë origjinalit.
Përkundër variantit interlinear, ky variant është për këdo që dëshiron të lexojë dhe të kuptojë Biblën në shqip, qoftë vetë apo publikisht në kishë. Po ashtu, ai synon të jetë një tekst i besueshëm për studimin e fjalëve apo shkrimin në të ardhmen të komentarëve biblikë ekzegjetikë.
Çështja e parë që shtrohet në një variant standard është filozofia e përkthimit, që në përkthimet biblike ka të bëjë me atë se nëse përkthimi do të jetë i “ekuivalencës dinamike” apo i “ekuivalencës formale”, ose thënë ndryshe, përkthim “mendim për mendim” apo “fjalë për fjalë”. Përkrahësit e filozofisë së parë arsyetojnë që fjalët nuk qëndrojnë të izoluara, por lidhen me fjalë të tjera në fjali, për të formuar një ide apo shprehur një mendim. Si rrjedhim, një përkthim i saktë duhet të synojë mendimin apo idenë e shprehur, pavarësisht fjalëve që duhen përdorur në përkthim. Përkrahësit e filozofisë së dytë arsyetojnë që mendimet e shprehura në fjali apo idetë mbështeten në kuptimin që kanë fjalët në vetvete; nuk ka fjali pa fjalë. Si rrjedhim, një përkthim i saktë duhet të synojë fjalët që janë përdorur në kuptimin e saktë të tyre në kontekst.
Ne besojmë se, në lidhje me Shkrimin e Shenjtë si Fjala e shkruar me të cilën Perëndia u komunikon njerëzve vullnetin e Tij, një përkthim besnik duhet të pasqyrojë sa më shumë të jetë e mundur dhe saktësisht çdo fjalë të tij, jo thjesht mendimin që shprehin fjalitë (krh. 2 Timoteut 3:16; Mateu 4:4; Gjoni 6:63). Ne ndajmë të njëjtin qëndrim me shën Jeronimin, përkthyesin e mirënjohur të Biblës në Vulgatën latine, se në rastin e përkthimit të Shkrimeve të Shenjta përkthimi fjalë për fjalë i përgjigjet natyrës së tyre të frymëzuar nga Perëndia.* Nga ana tjetër, historia e kishës ka demonstruar se diskutimet dhe debatet në formulimin e doktrinave apo praktikës kanë qenë gjithmonë, në thelb, debate mbi kuptimin e termave dhe fjalëve të Shkrimit të Shenjtë. Prandaj, në përkthimin e Biblës fjala merr përparësi dhe, si rrjedhim, një përkthim “i fjalëpërfjalshëm” i përgjigjet kësaj përparësie.
Gjithsesi, për të qenë të saktë me termat, nuk ekziston një përkthim plotësisht “i fjalëpërfjalshëm” apo “formal”. Siç mund të provohet nga varianti interlinear, një ndërmarrje e tillë është praktikisht e pamundur. Prandaj, për saktësi përkufizimi, ky përkthim mund të përcaktohet si “në thelb i fjalëpërfjalshëm”.** Kjo nuk do të thotë se varianti standard nuk mund të përcaktohet si “i fjalëpërfjalshëm” apo “i ekuivalencës formale”, por kërkon të theksojë ndërgjegjësimin se përkthimi i ofruar përpiqet të ndjekë sa më ngushtësisht tekstin origjinal në çdo fjalë, për aq kohë sa është e mundur dhe të lejojnë rregullat morfologjike dhe sintaksore në gjuhën shqipe. Për këtë arsye, varianti standard paraqet disa specifika në krahasim me variantin interlinear. Disa nga këto paraqiten si më poshtë.
Në ndryshim nga varianti interlinear, këtu janë shtuar fjalë që nuk gjenden në tekstin origjinal, por që janë të domosdoshme për kuptimin dhe strukturën e fjalisë në shqip. Gjithsesi, në çdo rast kjo është bërë e qartë duke i vendosur fjalët në të pjerrët për identifikim. Përkthyesit kanë qenë të ndërgjegjshëm për ekonominë e fjalëve, e si rrjedhim janë përpjekur që të pakësohet sa më shumë futja e fjalëve që nuk pasqyrohen në tekst.
Në ato raste kur fjalët kanë më shumë sesa një kuptim të mundshëm në tekst, apo kur përkthimi standard ndryshon ndjeshëm nga origjinali, sepse një përkthim ngushtësisht fjalë për fjalë është i pavend apo i papranueshëm në shqip, përkthyesit e kanë pasqyruar këtë përmes një shënimi në fund të faqes. Kështu psh., Zan. 2:16, 17; 3:4; 1 Gjon. 2:1; 4:9; 5:16. Ndërsa në raste të tjera, kur përkthimi shpreh saktësisht kuptimin e një ndërtimi idiomatik, por jo duke e ndjekur atë fjalë për fjalë, nuk është parë e nevojshme të vihet në dukje me shënim. Psh. te 3 Gjon. 14, përkthimit ndajfoljor “gojarisht” i korrespondon në greqisht idioma στόμα πρòς στόμα [stoma pros stoma] “gojë për gojë”. Ose te Zan. 2:17, ku Perëndia e urdhëron njeriun për të mos ngrënë nga pema e njohjes të së mirës dhe së keqes, shprehja לֹא תֹאכַל מִמֶּנּוּ [l)’ t)’k^l m!mm#nnW] “nuk do të hash nga ajo” është përkthyer “mos ha nga ajo”, sepse hebraishtja nuk e përdor foljen në urdhërore për të shprehur urdhërim ndalues, përkundër shqipja e shpreh ndalimin me folje në urdhërore të paraprirë nga pjesëza mohuese “mos”.
Një aspekt tjetër kryesor në lidhje me specifikat e standardit, ka të bëjë me rendin e fjalëve në fjali. Përpjekje maksimale janë bërë që rendi i fjalëve në shqip të ndjekë sa më shumë atë të origjinalit, meqenëse shqipja ka përgjithësisht rend të lirë të fjalëve. Megjithatë, një pasqyrim i rendit të fjalëve të origjinalit në mënyrë formale nuk mund të konsiderohet patjetër një arritje apo një përkthim i mirë. Prandaj, në përkthim fjalitë nuk pasqyrojnë gjithmonë rendin e fjalëve të tekstit origjinal, qoftë sepse diçka e tillë s’ka qenë e mundur, apo qoftë sepse rendi i fjalëve në shqip, edhe pse formalisht i ngjashëm me atë të rendit në origjinal, nuk shpreh të njëjtin kuptim. Përkundër, në rastet kur është konstatuar se autori me qëllim thekson një fjalë, duke i ndryshuar vendin në fjali e duke u larguar nga stili i tij i përgjithshëm i rendit të fjalëve, është parapëlqyer që kjo të pasqyrohet në përkthim, edhe pse leximi mund të rezultojë jo i rrjedhshëm. Por është synuar, gjithsesi, një përkthim që mundëson një lexim të rrjedhëm në shqip.
Në rastet kur ka pasur paqartësi në tekst, është synuar që përkthyesit të mos mbajnë qëndrim të njëanshëm, por t’ua lënë lexuesve dhe komentuesve interpretimet e mundshme. Kështu, te Zan. 1:14, emri heb. מוֹעֵד [mo‘@d] ka kuptimet “kohë e caktuar”, “kohë e përshtatshme”, por edhe kuptimin më specifik “kohë festimi/ kremtimi”. Në përkthim është lënë kuptimi më i përgjithshëm “kohë e caktuar”, por është shënuar si mundësi edhe varianti tjetër.
Përkthimi standard paraqet edhe disa specifika të tjera, që lidhen me faktin se librat e Biblës janë shkruar në gjini të ndryshme letrare, të cilat mund të kategorizohen përgjithësisht si prozë narrative (apo rrëfim), poezi dhe prozë argumentuese (letrat apostullore). Përkthyesit janë të ndërgjegjshëm se përkthimi besnik ndaj origjinalit do të thotë edhe ndjeshmëri ndaj gjinisë letrare të tekstit. E kjo nuk është një çështje dytësore në përkthimin e Biblës, sepse besimi që Perëndia ka frymëzuar autorët e Shkrimit të Shenjtë të hedhin me shkrim fjalët e Perëndisë, përfshin edhe formën letrare – Perëndia i ka frymëzuar këta autorë që ta përdorin një formë të caktuar për të shprehur atë që kanë dashur të thonë. Kjo do të thotë se besnikëria ndaj origjinalit dhe respektimi i frymëzimit hyjnor të tekstit duhet të përfshijë edhe pasqyrimin e gjinisë letrare të tekstit origjinal përmes mjeteve që ai përdor. Megjithatë, jo rrallë aspekte të gjinive letrare të Biblës janë lënë pas dore në favor të një trajtimi uniform të teksteve apo të “modernizimit” të tyre, duke i zhveshur nga çdo gjë që tingëllon arkaike e jo në përputhje me pritshmëritë e sotme të stilit letrar. Përkundër, Bibla PRO synon të ndjekë nga afër dhe të pasqyrojë sa më shumë të jetë e mundur aspektet karakterizuese të gjinive letrare biblike. Kështu, në vijim po paraqesim disa aspekte që kanë të bëjmë me rrëfimin hebraik dhe pasqyrimin e tyre në përkthim. Nuk do të merren në konsideratë aspekte të poezisë hebraike.
Aspekti ndoshta më tipik i rrëfimit hebraik është parataksa (renditja e fjalëve në fjali paralele me bashkërenditje të lidhura me lidhëzën “dhe”). Në përkthimet moderne kjo është zbehur (në mos është zhdukur), duke mos e përkthyer lidhëzën hebraike ו [wāw] apo lidhëzat greke καί [kai] dhe δέ [de]. Arsyetimi pas një qëndrimi të tillë është se parataksa nuk paraqet një stil të pëlqyeshëm letrar në gjuhët e sotme, por nuk mbahet parasysh fakti se në përkthimin e teksteve biblike kemi të bëjmë me një lloj letërsie antike që ka mënyrat e veta të të shprehurit e jo me letërsinë e shkruar në shek. XX apo XXI. Stili narrativ hebraik funksionon përmes fjalish me bashkërenditje ritmike e jo me fjali të nënrenditura. Si rrjedhim, në këtë përkthim parataksa pasqyrohet plotësisht, por duke shfrytëzuar mundësitë që jep shqipja për ta përkthyer me “dhe”, “e”, “edhe”, sipas rastit.
Një përbërës tjetër i narrativës biblike është përsëritja e një fjale apo ndërtimi. Edhe ky përbërës është zbehur në përkthimet moderne, ose duke e zëvendësuar fjalën e përsëritur me një fjalë tjetër sinonime, apo edhe duke e hequr fare. Psh., te Zan. 1:6 kemi dy herë të përdorur foljen הָיָה [hāyāh] “të jesh”. Përkthimet aktuale në shqip e kanë hequr fare foljen që përsëritet, duke dhënë përkthimin: “Dhe Perëndia tha: ‘Le të bëhet/le të jetë një kupë/kube mes ujërave dhe le të ndajë/ që të ndajë ujërat nga ujërat”. Ky përkthim, që mund të konsiderohet i saktë nga ana kuptimore, ka zbehur ritmin që synon të japë teksti përmes përsëritjes së një fjale dhe theksimin që synon të përçojë. Përkthimi i ri përpiqet ta pasqyrojë këtë përmes përkthimit: “Dhe Perëndia tha: ‘Të jetë një kupë në mes të ujërave, dhe të jetë për të ndarë ndërmjet ujërave dhe ujërave’”.
Megjithatë, ky parim nuk është ndjekur kur përsëritja e një fjale krijon probleme kuptimore në shqip. Psh. te Zan. 1:7 fjala heb. בֵּין [Bên] “ndërmjet” përsëritet 2 herë (si në shumicën e rasteve ku kjo përdoret në DhV hebraisht) për të treguar intervalin apo hapësirën mes dy pikave apo skajeve. Por në shqip kjo nuk mund të jepet duke e përsëritur, sepse jep një kuptim krejt tjetër nga origjinali (“Dhe Perëndia… ndau ndërmjet ujërave që ishin poshtë kupës dhe ndërmjet ujërave që ishin sipër kupës.”). Si rrjedhim, në rastin e dytë nuk është dhënë në përkthim (“Dhe Perëndia… ndau ndërmjet ujërave që ishin poshtë kupës dhe ujërave që ishin sipër kupës.”).
Mjete letrare, si aliteracioni apo rima, janë mjaft të shpeshta në narrativën hebraike dhe janë sfida më e madhe për përkthyesit e Biblës. Fatkeqësisht, në shumë raste pasqyrimi i tyre nuk është i mundur, megjithatë është e papranueshme që të mos bëhen përpjekje për ta pasqyruar atë në shqip, atëherë kur është e mundur. Kështu, në vargun e dytë të Zanafillës kemi rimë në emrat תֹהוּ וָבֹהוּ [t)hW w*b{hW], të përkthyer përgjithësisht si “pa trajtë dhe e zbrazët” apo “e shkretë dhe e zbrazët”. Në këtë përkthim është synuar të jepet kuptimi i termave dhe rima e emrave, duke e dhënë me: “asgjësi e zbrazësi”.
Së fundi, në përkthimin e disa formave foljore është bërë përpjekje që të tregohet ndjeshmëri ndaj stilit hebraik të rrëfimit, duke e pasqyruar mundësisht me pasurinë shprehëse të stilit narrativ të shqipes. Psh. Zan. 1:3 וַיֹּאמֵר אֱלֹהִים יְהִי אוֹר וַיְהִי־אוֹר [w^yyōm@r ’ěl)h'm y=h' ’or w^yh'-’or] është përkthyer përgjithësisht në shqip: “Dhe Perëndia tha: ‘u bëftë/ le të bëhet drita!’ Dhe drita u bë”. Ky përkthim nuk është i gabuar (përveçse përkthen emrin e pashquar “dritë” si të shquar), sepse folja heb. הָיָה [h*y*h] ka edhe kuptimin “të bëhet” dikush/diçka apo “të ndodhë” diçka/një ngjarje/një fenomen. Por kuptimi i parë i foljes הָיָה [h*y*h] është “të jesh”, dhe në këtë kontekst krijimor, ku asgjë nuk ishte ende, folja mbart kuptimin e “të ardhurit në ekzistencë” të dritës e jo aq “të bërit” e saj, për të cilën hebraishtja përdor foljen עָשָׂה [U*c*h] dhe që autori e përdor në vijim për të treguar krijimin e përbërësve lëndorë. Kështu, në v. 7a dhe v. 16a, shprehjet paralele “Dhe Perëndia bëri (עָשָׂה [U*c*h])…” tregojnë mënyrën e përmbushjes së deklarimeve përkatëse të Perëndisë në vargjet 6a dhe 14a “Dhe Perëndia tha: ‘Të jetë (יְהִי [y=h'])…’”. Por në krijimin e dritës kjo folje nuk përdoret. Drita nuk “bëhet”, si përbërësit e tjerë të krijimit; ajo thjesht shfaqet, vjen në ekzistencë sapo Perëndia flet. Kjo është shprehur përmes përkthimit “Dhe Perëndia tha: ‘Të jetë dritë!’ Dhe qe dritë”.
Së fundi, ky përkthim shpreh më mirë edhe kompaktësinë e frazës në hebraisht: יְהִי אוֹר וַיְהִי־אוֹר [y=h' Aor w^yh'-Aor] (“‘Të jetë dritë!’ Dhe qe dritë”) si dhe është më afër vetë natyrës së narrativës hebraike, ku autori flet si të ishte i pranishëm në aktin e krijimit dhe i parashtron ndodhitë ashtu si ato shfaqen para syve të tij, jo thjesht si një shkrimtar që shkruan nga jashtë realitetit. Kemi të bëjmë me atë që quhet “përshkrim fenomenologjik”, që do të thotë se gjërat përshkruhen ashtu si shfaqen e jo si një përshkrim teorik.*** Në këtë drejtim shkon edhe përkthimi në të gjitha rastet i shprehjes וַיְהִי־כֵן [w^yh'-k@n] me “dhe kështu qe” e jo “dhe kështu u bë”.
Në përfundim, në punën përkthimore të Biblës PRO, një konsultim i vazhdueshëm u është bërë përkthimeve ekzistuese në shqip, duke filluar me përkthimet e Kristoforidhit, në dy variantet e tij gegërisht dhe toskërisht, e deri te përkthimet e sotme. Kisha shqiptare tashmë ka një traditë të përkthimit biblik që duhet konsideruar dhe konsoliduar. Kështu, janë rikthyer terma me ngjyrim fetar, por që janë hequr nga përdorimi gjatë sistemit komunist, si “shkandull” dhe “shkandulloj” për emrin σκάνδαλον [skandalon] (1 Gjon. 2:10) dhe foljen σκανδαλίζω [skandalizō]. Po ashtu, janë ruajtur përcaktimet “shpirt” dhe “frymë”, ashtu si janë dhënë fillimisht nga Kristoforidhi, për të dalluar në përkthim përkatësisht termat נֶפֶשׁ [n#p#v] e ψυχή [psuch] nga termat רוּחַ [rW^j] e πνεῡμα [pneuma]. Po ashtu është mbajtur emërtimi “Fryma e Shenjtë” për Personin e tretë të Trinisë.
Por si çdo përkthim, që nuk është kurrë i përsosur dhe ka nevojë të rishikohet apo të pasurohet, kështu edhe PRO në disa raste ndryshon nga përkthimet e mëparshme, në përpjekjen për të qenë sa më besnik me origjinalin dhe me standardin e sotëm të gjuhës shqipe. Risia më e madhe që vjen përmes Bilës PRO është se emri i Perëndisë së Izraelit (יהוה [YHWH]) do të pasqyrohet në përkthim përmes shqiptimit “Jahveh”, ndryshe nga përkthimet e deritanishme që e kanë dhënë me “ZOT”. Kjo jo vetëm se besnikëria ndaj origjinalit hebraisht nuk mund ta përjashtojë emrin e Perëndisë, por edhe se termi “Zot” nuk është emri i Perëndisë, por është titull që shpreh vetëm atribut.
Risi të tjera domethënëse përfshijnë përkthimin e foljes שָׁבַת [v*b^t] si “reshti” e jo “pushoi” (Zan. 2:12); përkthimin e emrit צֵלָע [x@l*U] si “anë” e jo si “brinjë” (Zan. 2:21-22); përkthimin e emri ἱλασμός [j@ilasmos] si “shlyerje pajtuese” (1 Gjon. 2:2); përkthimin e δοῡλος [doulos] si “skllav” e jo si “shërbëtor”; përkthimin e παράκλητος [paraklhtos] si “përkrahës” (Gjoni 14:16, 26; 15:26; 16:7; por “mbrojtës te 1 Gjon. 2:1).
Si mbyllje, ky model i ofrohet kishës shqipfolëse me shpresën se do të jetë një kontribut i mëtejshëm dhe i vlefshëm për të sjellë Fjalën e Perëndisë sa më qartë dhe besnikërisht dhe si një shijim paraprak i botimit në të ardhmen e afërt të të gjithë Besëlidhjes së Re dhe Psalmeve në variantet interlinear dhe standard.
Soli Deo Gloria
* “Unë vetë jo vetëm e pranoj, por edhe e deklaroj haptazi se, duke përkthyer nga greqishtja (përveç në rastin e Shkrimeve të Shenjta, ku edhe rendi i fjalëve është një mister), jap mendim për mendim e jo fjalë për fjalë”. Në “Leter LVII to Pammachius on the Best Method of Translating”, A Select Library of the Nicene and Post-Nicene Fathers of the Christian Church, Second Series, Vol. VI: “St. Jerome: Letters and Selected Works”, edited by Philip Schaff and Henry Wace, (The Christian Litterature Company, New York, 1893), f. 113.
** Për më shumë në lidhje me këtë përcaktim dhe se çfarë implikon, të konsultohet Translating Truth: The Case for Essentially Literal Bible Translation, autorë të ndryshëm, (Crossway Books, Wheaton, Illinois, 2005).
*** C. John Collins, Genesis 1-4: A Linguistic, Literary, and Theological Commentary (P&R Publishing Co., Phillipsburg, New Jersey, 2006), f. 45, shën. 23.